Zachowek to instytucja prawna, która ma na celu ochronę najbliższych członków rodziny zmarłego przed całkowitym pominięciem w dziedziczeniu. Jednak prawo do dochodzenia zachowku nie jest bezterminowe. Określone przepisy precyzyjnie regulują terminy przedawnienia roszczeń o zachowek, co w praktyce oznacza utratę możliwości skutecznego dochodzenia tego prawa po ich upływie. Poznanie tych terminów i okoliczności jest kluczowe dla zabezpieczenia swoich praw majątkowych.
Czym jest zachowek i komu przysługuje?
Zachowek to uprawnienie przysługujące najbliższym członkom rodziny zmarłego (spadkodawcy), którzy zostali pominięci w testamencie lub otrzymali mniej niż wynosi ich zachowek. Polskie prawo przewiduje, że uprawnionymi do zachowku są:
- zstępni spadkodawcy (dzieci, wnuki)
- małżonek
- rodzice spadkodawcy (jeśli nie ma zstępnych)
Zachowek stanowi połowę wartości udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. W przypadku małoletnich lub trwale niezdolnych do pracy uprawnionych, zachowek wynosi dwie trzecie tego udziału.
Prawo do zachowku realizuje się poprzez roszczenie pieniężne skierowane przeciwko spadkobiercy testamentowemu lub osobie, która otrzymała darowiznę zaliczaną do spadku. Nie jest to więc prawo do konkretnych przedmiotów ze spadku, a jedynie do równowartości pieniężnej należnej części majątku.
Terminy przedawnienia roszczenia o zachowek
Zgodnie z art. 1007 Kodeksu cywilnego, roszczenie o zachowek przedawnia się według następujących zasad:
Termin ogólny: 5 lat od ogłoszenia testamentu – to podstawowy termin przedawnienia roszczeń o zachowek.
Termin szczególny: W przypadku roszczeń przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanej od spadkodawcy darowizny – 5 lat od otwarcia spadku (czyli od dnia śmierci spadkodawcy).
Warto podkreślić, że bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się od różnych momentów, w zależności od sytuacji:
– gdy spadkodawca pozostawił testament – od dnia jego ogłoszenia
– gdy nie ma testamentu lub roszczenie kierowane jest przeciwko obdarowanemu – od dnia otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy)
Ogłoszenie testamentu a bieg przedawnienia
Ogłoszenie testamentu to formalna czynność dokonywana przez sąd, która polega na odczytaniu treści testamentu. W przypadku testamentów notarialnych, które są przechowywane w kancelariach notarialnych, ogłoszenie następuje po złożeniu wniosku o stwierdzenie nabycia spadku.
Moment ogłoszenia testamentu ma kluczowe znaczenie, ponieważ:
– rozpoczyna bieg terminu przedawnienia roszczenia o zachowek
– pozwala uprawnionym dowiedzieć się o treści rozrządzeń spadkodawcy
– umożliwia ocenę, czy i w jakiej wysokości przysługuje im zachowek
Dlatego tak ważne jest, aby osoby potencjalnie uprawnione do zachowku aktywnie uczestniczyły w postępowaniu spadkowym i dopilnowały formalności związanych z ogłoszeniem testamentu.
Przedawnienie roszczeń o zachowek wobec obdarowanych
Szczególną sytuacją jest dochodzenie zachowku od osoby, która otrzymała darowiznę od spadkodawcy. W takim przypadku:
– Roszczenie o zachowek przeciwko obdarowanemu przedawnia się z upływem 5 lat od otwarcia spadku
– Obdarowany odpowiada za zachowek tylko wtedy, gdy darowizna podlega zaliczeniu na poczet zachowku (np. darowizny dokonane na rzecz spadkobierców ustawowych)
– Odpowiedzialność obdarowanego jest subsydiarna – najpierw roszczenie kieruje się przeciwko spadkobiercy testamentowemu, a dopiero gdy ten nie może zaspokoić roszczenia w całości, można zwrócić się do obdarowanego
Ważne: Darowizny dokonane ponad 10 lat przed śmiercią spadkodawcy na rzecz osób niebędących spadkobiercami nie podlegają zaliczeniu na poczet zachowku, co oznacza, że obdarowani nie będą odpowiadać za zachowek.
Ta zasada chroni obdarowanych przed koniecznością zwrotu lub dopłaty zachowku z tytułu darowizn otrzymanych w odległej przeszłości, co zapewnia stabilność stosunków majątkowych.
Przerwanie i zawieszenie biegu przedawnienia
Bieg terminu przedawnienia roszczenia o zachowek może zostać przerwany lub zawieszony w określonych sytuacjach:
Przerwanie biegu przedawnienia następuje przez:
– każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia roszczenia (np. złożenie pozwu)
– uznanie roszczenia przez osobę zobowiązaną do zapłaty zachowku (np. pisemne potwierdzenie długu)
Zawieszenie biegu przedawnienia może nastąpić:
– wobec osób niemających pełnej zdolności do czynności prawnych (np. małoletnich)
– między małżonkami
– gdy z powodu siły wyższej uprawniony nie może dochodzić roszczenia
Po każdym przerwaniu przedawnienia, bieg terminu rozpoczyna się na nowo. Ma to ogromne znaczenie praktyczne – nawet jeśli upłynęła znaczna część pięcioletniego terminu, podjęcie odpowiednich działań może dać uprawnionemu dodatkowe 5 lat na dochodzenie zachowku.
Praktyczne przykłady przedawnienia zachowku
Przykład 1: Testament bez darowizn
Jan zmarł, pozostawiając testament, w którym cały majątek zapisał przyjacielowi, pomijając syna Piotra. Testament został ogłoszony 3 miesiące po śmierci Jana. Piotr ma prawo dochodzić zachowku od spadkobiercy testamentowego w ciągu 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu. Jeśli nie złoży pozwu w tym terminie, jego roszczenie ulegnie przedawnieniu i spadkobierca będzie mógł skutecznie uchylić się od zapłaty.
Przykład 2: Darowizna dokonana za życia
Maria za życia darowała mieszkanie córce Annie. Po śmierci Marii okazało się, że cały pozostały majątek zapisała w testamencie organizacji charytatywnej. Syn Marii, Tomasz, chce dochodzić zachowku. Wobec spadkobiercy testamentowego (organizacji) ma 5 lat od ogłoszenia testamentu. Natomiast wobec obdarowanej siostry Anny ma 5 lat od śmierci matki, przy czym Anna będzie odpowiadać tylko wtedy, gdy spadkobierca testamentowy nie pokryje całości zachowku.
Warto zauważyć różnicę w terminach – wobec spadkobiercy testamentowego liczy się od ogłoszenia testamentu, a wobec obdarowanego od momentu śmierci spadkodawcy, co może prowadzić do różnych dat końcowych przedawnienia.
Jak zabezpieczyć swoje prawo do zachowku?
Aby nie dopuścić do przedawnienia roszczenia o zachowek, warto podjąć następujące działania:
1. Niezwłocznie po śmierci spadkodawcy złożyć wniosek o stwierdzenie nabycia spadku lub o otwarcie i ogłoszenie testamentu.
2. Monitorować terminy przedawnienia, licząc je od właściwych momentów (ogłoszenia testamentu lub otwarcia spadku).
3. W razie potrzeby przerwać bieg przedawnienia przez wniesienie pozwu o zachowek.
4. Rozważyć zawarcie ugody z zobowiązanym do zapłaty zachowku, co również przerywa bieg przedawnienia.
5. Zabezpieczyć dowody potwierdzające wartość spadku, co ułatwi dochodzenie roszczenia.
Pamiętaj, że po upływie terminu przedawnienia osoba zobowiązana do zapłaty zachowku może skutecznie uchylić się od tego obowiązku, powołując się na przedawnienie roszczenia. Dlatego tak ważne jest, aby nie zwlekać z dochodzeniem swoich praw.
Przedawnienie roszczenia o zachowek to mechanizm, który z jednej strony motywuje uprawnionych do sprawnego dochodzenia swoich praw, a z drugiej – zapewnia stabilizację stosunków prawnych, chroniąc spadkobierców i obdarowanych przed zbyt długim okresem niepewności co do ich sytuacji majątkowej. Świadomość terminów i aktywne działanie w ich ramach pozwoli zabezpieczyć swoje prawa majątkowe i uniknąć rozczarowania związanego z utratą możliwości dochodzenia należnego zachowku.
O autorze
